Circulair bouwen vraagt om souplesse

LKSVDD architecten uit Enschede loopt voorop als het gaat om circulair ontwerpen. ‘Praktisch gezien is hoe we nu met onze grondstoffen en de klimaatproblemen omgaan gewoon niet houdbaar op den duur. We moeten aan een langetermijnvisie werken voor het echt onhoudbaar wordt. Aan opdrachtgevers merken we dat dat besef steeds meer begint door te dringen’, zegt architect Martin Huiskes bevlogen. 

Logisch dus dat LKSVDD architecten meedoet aan de proeftuin Circulair Bouwen van bouwinnovator Pioneering. ‘Onze stichting heeft dit in 2017 al benoemd als een van de thema’s waar ons netwerk wat mee moet. We willen kennis ontwikkelen en delen en dat doe je het beste door er op kleine schaal mee te starten en gaandeweg door het delen van ervaringen projecten uit te breiden’, weet projectleider Joke Bults van Pioneering. De eerste concrete case werd een project van woningbouwvereniging De Woonplaats in Enschede, die zeven sociale huurwoningen circulair wilde herbouwen (zie volgende pagina). Begin volgend jaar nemen de eerste bewoners hier hun intrek. 

Circulair bouwen gaat over goed beheer van bronnen. Hierbij is de hele aanpak anders dan bij een ‘gewoon’ bouwproject. ‘Normaal krijg je een programma van eisen en rekening houdend met de geldende regelgeving ontwerp je dan een gebouw dat daarna met een bouwer tot stand komt. Circulair bouwen vraagt daarentegen om veel meer lenigheid van alle partners in de keten’, legt Huiskes uit. Die lenigheid begint al bij de opdrachtgever, die niet per se een op maat gemaakt ontwerp krijgt maar waar juist ruimte zit voor andere functies in de toekomst en wat aanpasbaar en uitbreidbaar is waar mogelijk. De overheid moet af van regels die belemmerend werken in een circulaire economie. Ook voor aannemer en installateur verandert de werkwijze. Huiskes: ‘Neem nou een verwarmingsinstallatie. Tijdens de levensduur van een huis moet die misschien wel drie of vier keer worden vervangen. Als je de installatie losmaakt van je constructie gaat dat vele malen makkelijker en sneller dan wanneer je alles moet openbreken.

Hetzelfde geldt voor kozijnen die je veel beter niet kunt inmetselen maar juist vervangbaar monteert.’ Ook wordt bij circulaire bouw gekeken wat herbruikbaar is. De fundering en het casco kunnen bijvoorbeeld vaak nog tientallen jaren mee. ‘En als architect moet je dan zo vindingrijk zijn dat je binnen die bestaande structuur een gebouw maakt dat past bij de wensen van je opdrachtgever.’ 

LKSVDD architecten tekende bijvoorbeeld de nieuwbouw voor daklozenopvang De Herberg in Zwolle met een circulaire opzet. ‘Dat sloot mooi aan bij de gedachte dat mensen én materialen een tweede kans verdienen. Maar een opdrachtgever moet er wel in mee willen gaan dat hij een globaal plan krijgt: zo komt het er ongeveer uit te zien, maar niet precies. En we streven er samen naar om het zo mooi te maken, dat afbreken ook niet snel weer aan de orde zal komen’, lacht de architect. 

Nog een punt waar de opdrachtgever overheen moet stappen: een hogere kostprijs. Want nieuwe materialen kopen is vaak goedkoper dan oude in ere herstellen. ‘Bakstenen werden voor de Tweede Wereldoorlog in kalkmortel gemetseld, die kun je prima schoonmaken en hergebruiken. Maar arbeid is duur. We moeten waarde opnieuw definiëren. Zodra een nieuw kunststof kozijn, waar je na de levensduur weinig of niks meer mee kunt, duurder wordt dan een oersterk houten kozijn dat je moet schilderen, zal de verschuiving vanzelf op gang komen. Daar heeft de overheid ook een rol in’, zegt hij.

Bults weet een aantal opdrachtgevers die eigen materialen willen hergebruiken, maar daar dan na een bewerking door een ander bedrijf opnieuw btw over moeten betalen. ‘Allemaal rare praktische dingen waar we nu tegenaan lopen en waar we oplossingen voor moeten vinden, bijvoorbeeld in overleg met het ministerie. De stichtingskosten van circulair bouwen zijn nu nog zo’n 15 procent duurder dan gewoon bouwen. Als we de kosten over de gehele levensduur van het gebouw bekijken is het vaak vele malen voordeliger. De uitdaging is dus hoe we deze meerwaarde betaald krijgen die we later verdienen. Een gemeente kan bijvoorbeeld met de onroerendezaakbelasting circulaire gebouwen juist belonen. Terwijl de proeftuinen draaien, kunnen we samen nadenken hoe we dit soort problemen moeten aanpakken. Dat kun je als bouwondernemer niet alleen’, weet ze.

Woningcorporatie De Woonplaats gaat een blokje van zeven woningen in de wijk Stroinkslanden in Enschede slopen en op deze plek circulair nieuwbouwen. Het is de eerste proeftuin van Pioneering op dit gebied. Zo wordt de fundering van de oude woningen aan de Assinklanden hergebruikt voor de nieuwe. Ook de bestaande stenen bergingen krijgen een tweede leven, en een nieuw dak. 

In de woningen passen de bouwbedrijven biologische materialen toe. Het casco is bijvoorbeeld helemaal van hout. De wanden en de verdiepingsvloer worden gedemonteerd en opnieuw toegepast als bestrating en kantplanken. De bestaande dakisolatie wordt hergebruikt voor de vloerisolatie in de nieuwe woningen. 

In de woningen is het casco gescheiden van schil, installaties en inbouw. Zo gaat een toekomstige renovatie een stuk makkelijker en is daar minder nieuw bouwmateriaal voor nodig. Er worden kozijnen gebruikt die in de fabriek anders weggegooid worden, omdat deze in andere projecten zijn afgekeurd om maatvoering of verandering van wensen. De gevelafwerking wordt gemaakt van hout en van op kleine schoonheidsfoutjes afgekeurde plaatmaterialen. Daarnaast besparen de woningen bijna de helft van de CO2-uitstoot ten opzichte van traditionele bouw met hetzelfde energieconcept. 

Martin Huiskes van LKSVDD architecten maakte samen met D+B architecten het ontwerp, de voorbereiding en de bouw worden gerealiseerd door Ter Steege Bouw Vastgoed en Bouwonderneming Oude Wolbers uit Borne. Adviseur installaties is Bouwnext uit Ede. En installateur Loohuis Energie en Installaties uit Fleringen zorgt voor een uitgekiend energieconcept. Gebr. V.d. Geest verzorgt het onderhoud.